English
Voorbij iedere grens begint iets nieuws. Op de grens van de Maand van de Geschiedenis, met het toepasselijke thema ‘Grenzen’, start hier een serie blogs over Robert Jacob Gordon, een grensverleggend persoon, levend in een grensoverschrijdende wereld en tijdsgewricht. Vandaag een inleidend stuk ter gelegenheid van zijn sterfdag, 25 oktober 1795.
Grensoverschrijdend reiziger
Robert Jacob Gordon (1743-1795) is een waarlijk markante figuur die leefde in een even markante als woelige periode in de geschiedenis, waarin grenzen werden verlegd, overschreden en opnieuw getrokken. Letterlijk en figuurlijk. Een grenzeloos intrigerende man, gemaakt voor het historische thema van dit jaar.
Een Nederlander met Schotse wortels en bij leven een bekend persoon in verschillende kringen en lagen. Onder professoren, wetenschappers, militairen en reizigers. Binnen diverse Europese adellijke en ook koninklijke families. Gordon was officier in de Schotse Brigade van het Staatse leger, commandant en ‘diplomaat’ in dienst van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Hij was ontdekkingsreiziger, cartograaf, antropoloog, zoöloog en botanicus. Een kleurrijk avonturier.
Gordon overstijgt diverse grenzen. Hij maakte meerdere lange reizen door de binnenlanden van het in de achttiende eeuw nog grotendeels ongerepte zuidelijk Afrika. Hier verkende hij de beschreven grenzen en stak deze over, het onbekende tegemoet. Op reis door nog onbeschreven, onbenoemde gebieden, speurend naar nieuwe planten- en diersoorten. De Grote Grensrivier zou hij ter ere van zijn held, de Prins van Oranje, Willem V, omdopen tot Oranjerivier.
Het grote onbekende bemind
De grote, vaak nog nauwelijks bekende dieren, werden voor onderzoek afgeschoten en daarna gemeten, ontleed en minutieus beschreven en getekend. Hieronder waren neushoorns, nijlpaarden en – Gordons persoonlijke favoriet – zijn ‘kameelpaarden’, bij ons bekend als giraffes, dieren waarmee hij grote indruk maakte in Europa. Alles wat hij zag bracht hij in kaart, werd verzameld en waar mogelijk per schip naar Nederland gestuurd naar de Leidse hoogleraar Jean Nicolas Sébastien Allamand (1713-1787) en Aarnout Vosmaer (1720-1799), directeur van de prinselijke diergaarde in Den Haag en hoofd van het Museum voor Natuurlijke Historie.
Oprecht geïnteresseerd ging Robert Gordon op zoek naar de verschillende volken die er leefden. Hij sloot vriendschappen met de ‘kapiteins’ van stammen en gemeenschappen die hij onderweg tegenkwam. Hij bestudeerde en deelde in hun leefwijzen in de inheemse nederzettingen, ‘kraals’. Gordon maakte beschrijvingen van deze volken, destijds bekend als Hottentotten (Khoikhoi), Kaffers (Xhosa) en Bosjesmannen (San). Hij werd geraakt door hun leven, de armoede, oprukkende kolonisatie en daaruit voortvloeiende conflicten met de blanke ‘trekboeren’, die toen al opspeelden. Zijn sympathie lag duidelijk bij de inheemse volken.
Beleven en beschrijven
Robert Jacob Gordon verlegde met zijn reizen en beschrijvingen van het landschap, bewoners en planten- en dierenwereld de grenzen van het ‘weten’. Diverse wetenschappelijke richtingen zijn schatplichtig aan de schat aan informatie die Gordon ontdekte, beschreef en verbeeldde. Hij liet een indrukwekkende verzameling journaals, kaarten, tekeningen en schilderijen na. De bijzondere ‘Atlas Gordon’ bevindt zich tegenwoordig in de collectie van het Rijksmuseum, neem zeker even een kijkje. Een bijzonder fraai overzicht van de reizen die Gordon gemaakt en beschreven heeft, is ook na te lezen in het boekje dat Luc Panhuysen voor het Rijksmuseum schreef, ‘Een Nederlander in de Wildernis. De ontdekkingsreizen van Robert Jacob Gordon (1743-1795) in Zuid-Afrika’ (2010).
Alles wat geschiedenis zo leuk maakt, zit gevat in de kleurrijke persoon van Robert Jacob Gordon. Geschiedenis omvat alles, alles wordt geschiedenis. Niet alleen het leven, de reizen en ontdekkingen van Gordon zijn uitermate boeiend en interessant, de tijd en de wereld waarin hij leefde waren minstens even bijzonder. Het was een tijd van – verschillende vormen – Verlichting, een tijd waarin nieuwe ontdekkingen, inzichten en wetenschappelijke ontwikkelingen een enorme vlucht namen en fysieke, culturele en politieke grenzen overschreden, ter discussie stelden en vastlegden. In deze periode werden staatsrechtelijke grenzen opnieuw getrokken en gedefinieerd met de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog, de Franse Revolutie en de constant wisselende machtsverhoudingen en allianties tussen landen en wereldmachten.
De ontdekker onderzocht
Hier tussendoor loopt een man ‘van zijn tijd’, een ‘verlichte geest’. Oprecht geïnteresseerd en vol van verwondering. Hij trekt erop uit om te ontdekken, te beleven en in kaart te brengen. Hij kwam, zag en beschreef. Bracht zijn verwondering en ontdekkingen in kaart. Aan Gordon zelf valt ook nog veel te ontdekken. Onderzoek naar Robert Gordon is op zichzelf al een fascinerende ontdekkingsreis.
Geboren op 29 september 1743 geboren in de garnizoensstad Doesburg, waar hij opgroeide tussen de soldatenfamilies en zelf ook werd ingelijfd bij een van de Schotse Brigades van het Staatse leger. Hij stond ingeschreven aan de universiteit van Harderwijk, verbleef in Leiden, en opeens vindt hij zichzelf – of liever, vinden wij hem – in 1772 terug in zuidelijk Afrika. Op reis en verwonderd door alles wat hij tegenkomt en ontdekt, wij net zo goed als hij. Wanneer hij in 1774 terug is in Leiden wil hij maar een ding, zo snel mogelijk terug naar de wildernis.
Waar heeft hij zijn interesses opgedaan? Terwijl hij opgroeide tussen de soldaten – toch ook reizigers – in Doesburg, op school, aan de universiteit in Harderwijk, of in wereld- en wetenschapsstad Leiden? Hoe kwam hij in zuidelijk Afrika, was dit een bewuste keuze, of was er toevallig plaats beschikbaar op een schip naar de Kaap, en had het evenzogoed Oost- of West-Indië kunnen worden? En waar haalt een officier van de Schotse Brigade de mogelijkheid, tijd en geld vandaan om ‘zomaar’ anderhalf jaar ertussenuit te gaan en te reizen? Boeiende vragen, waarop nu nog geen directe antwoorden te geven zijn. Wel heerlijke kansen voor verder onderzoek. Een nieuwe ontdekkingsreis.
Thuis in de wildernis
In 1777 krijgt en grijpt Robert Jacob Gordon in ieder geval zijn kans, via vrienden in het Leidse vertrekt hij in dienst van de VOC naar de Kaap. Op weg naar nieuwe reizen en nieuwe ontdekkingen. Echt een man van zijn tijd, hopeloos ‘verlicht’, geïnteresseerd in het onbekende, gefascineerd door wetenschap en kennis. Een open blik naar de ‘nieuwe’ wereld. Alles moet in kaart, en op de kaart. Tekenaar, schilder, schrijver, beschrijver. Avonturier en man van de wereld. Van heinde en ver kwamen hoogwaardigheidsbekleders, geleerden en naturalisten bij Gordon op bezoek. Nieuwsgierig naar de verhalen en de uitgebreide collectie in zijn huismuseum.
Tegelijkertijd was hij beslist geen man van zijn tijd, was in ieder geval zijn grip op de tijd en ontwikkelingen kwijtgeraakt. Machtsverhoudingen waren verschoven door de diverse oorlogen en revoluties in Amerika en Europa. Gordon was en voelde zich meer thuis in de zogenaamde wildernis van zijn reizen en in de door blanken bedreigde kraals. De Kaapse slangenkuil vol politieke en militaire spelletjes, lagen hem duidelijk niet. De bestuurlijke wereld waar hij als VOC-commandant regelmatig in conflict kwam met de gouverneur van de kolonie, bleek de werkelijke wildernis voor Gordon.
De vlag gestreken
Tekenend voor zijn onbegrip, zijn naïviteit misschien, is zijn ongelukkige dood. In 1793 verklaarden de Fransen de oorlog aan de Nederlandse republiek de ‘tiran’ Willem V. Op 18 januari 1795 nam Willem V de wijk naar Engeland en schreef vanuit zijn tijdelijk onderkomen in Kew Palace de zogenaamde ‘Brieven van Kew’ gericht aan de gouverneurs van de verschillende Nederlandse overzeese gebieden. Hierin riep hij de geadresseerden op om samen te werken met de Engelsen en de Britse vloot als hulp te beschouwen. Inmiddels hadden de Patriotten in Nederland de ‘Bataafse Republiek’ uitgeroepen en het stadhouderschap afgeschaft.
Op het moment dat een Engelse vloot in de Kaap aankwam en Gordon, samen met andere kaapbestuurders, de brief onder ogen kreeg, wisten zij – in tegenstelling tot de Engelsen – nog niet dat Nederland een heel nieuwe regering had. Mede door hulp van Gordon konden de Engelsen de Kaap innemen. In plaats van de Prinsenvlag werd echter de Union Jack gehesen. Gordon had gedacht plichtsgetrouw te handelen in opdracht van de Prins van Oranje, maar kwam letterlijk bedrogen uit. Veracht en uitgemaakt voor verrader door zijn eigen troepen was hij een paria in de Kaapkolonie geworden.
Nu en straks
Vandaag is het 221 jaar geleden dat Robert Jacob Gordon, ruim een maand nadat de Engelsen hun vlag hesen, in de tuin van zijn Kaapse woning ‘Schoonder Sigt’, zelfmoord pleegde. Hij was een wonderlijk man in een wonderlijke wereld. Gordon is het meer dan waard om te blijven (her)ontdekken, zijn avonturen mee te beleven en ons zelf te laten verwonderen.
Over enkele maanden, op 17 februari 2017 begint een nieuwe tentoonstelling in het Rijksmuseum, getiteld ‘Goede Hoop. Zuid-Afrika – Nederland, vanaf 1600’. Hierbij zullen Robert Jacob Gordon en de door hem in beeld en tekst vastgelegde landschappen, volken, planten en dieren een prominente plaats innemen.